Manavgat/ Side Yöresinde Havai Fişek Gösterilerinin Fauna Elemanları Üzerine Etkisi Prof. Dr. Ali ERDOĞAN, Araş. Gör. Hakan KARAARDIÇ, Araş. Gör. Mustafa YAVUZ, Araş. Gör. Leyla ÖZKAN KARAARDIÇ Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü 07058 Antalya; aerdogan@akdeniz.edu.tr Bu e-Posta adresi istek dışı postalardan korunmaktadır, görüntülüyebilmek için JavaScript etkinleştirilmelidir Trafik, enerji üretimi ve endüstri emisyonuyla birlikte evsel ısıtma sistemleriyle hidrokarbon yanması kentsel çevrelerde önemli oranda hava kirliliğine sebep olmaktadır. Kentsel çevrelerdeki hava kirliliğinin önemli oranlarda artması, kısa dönem ve uzun dönem olumsuz insan sağlığı etkilerine neden olmaktadır. Bu olağandışı insan etkilerinden biri de dikkate değer oranlarda hava kirliliğine neden olan ve günümüzde özellikle otellerde her akşam olmak üzere düğünler vb. etkinliklerde uygulanan havai fişek gösterileridir. Havai fişekler potasyum nitrat, potasyum klorat, potasyum perklorat, mangal kömürü, sülfür, manganez, sodyum okzalat, alüminyum, demir tozları, strontiyum nitrat ve baryum nitrat vb. gibi kimyasallar içerir (Mclain, 1980). Havai fişek kullanılmasıyla çevre kirliliğine yol açan sülfür dioksit, karbondioksit, karbon monoksit, asılı partiküller gibi maddeler ile alüminyum, manganez ve kadmiyum gibi bazı metaller serbest kalır. Bu maddeler ise ciddi sağlık riskleri ortaya çıkarmaktadır. Havai fişek gösterileri genellikle ciddi kazalar ve öldürücü yaralanmalarla sonuçlanır (Bull vd., 2001), havai fişek partikülleri ve içerdikleri iz elementleri ile organik bileşikler insan sağlığı için önemli tehdit oluşturmaktadır (Ravindra vd., 2001). Bununla birlikte, renkli havai fişeklerin kullanılması güçlü ve zararlı oksitlenme ajanı olan ozonu yer seviyesinde meydana getirebilir. Bu ise insan sağlığını yüksek risk altına sokacaktır (Attri vd., 2001). Hava kirliliğine ve insan sağlığına olumsuz etkileriyle birlikte diğer canlılar üzerine de farklı etkileri söz konusudur. Hava kirliliği ve içerdiği zararlı madde oranlarının artması, bölgede yaşayan canlıları da olumsuz etkilemektedir. Bu etkiler sonucunda canlılar arasında da önemli sağlık sorunları (kanser vb. gibi) ortaya çıkacaktır. Tüm bu sağlık sorunlarının yanında, patlamalar nedeniyle olumsuz fiziksel etkiler de söz konusudur. Doğada her şey ve her durum birbiriyle bağlantılı bir uyum içerisindedir. Bir ormanda bir kurt (Kurt= Canis lupus) ulurken diğer memeliler susarlar, bir şahin (Şahin= Buteo buteo) veya bir kartal (Kartal= Circaetus gallicus) uçup çığlıklar atmaya başlayınca ormanı bir sessizlik kaplar. Böylelikle doğal ormanlarda ortalama gürültü 20-30 dB seviyesindedir. Oysa bir havai fişek patladığında ortalama 120-170 dB gürültü oluşmaktadır (Echo Bruit, 1985). Bu en gürültülü doğal ekosistemler için bile oldukça yüksek bir değerdir. Özellikle göçmen kuşlar bu aktivitelerden belirgin bir şekilde etkilenmektedir. Göçmen kuşların büyük çoğunluğu göç hareketini gece gerçekleştirmektedirler. Gerek kışlayacakları alanlara yaptıkları sonbahar göç ve gerek üreme bölgelerine yaptıkları ilkbahar göç hareketinde rotalarını yıldızlardan, aydan ve yerin manyetik alanından yararlanarak bulmaktadırlar (Berthold 2000). Aynı zamanda bu uzun ve meşakkatli yolculuk esnasında çok büyük stres altında olurlar. Bu yolculuğun uzun mesafeler arasında gerçekleşmesinden dolayı da büyük miktarlarda enerjiye gereksinimleri vardır. Dolayısıyla ihtiyaçlarını karşılamak ve dinlenmek amacıyla konaklama alanlarında mola verirler (Berthold 2000, Bairlein 2003, Bairlein 2004). * Bu çalışma Manavgat Kaymakamlığı tarafından desteklenmiştir. Havai fişek aktiviteleri ile meydana gelen patlamalar ve farklı ışıklar bu alanlardan geçen kuşları önemli oranda şaşırtmaktadır. Patlamalarda açığa çıkan yüksek ses, davranış değişiklikleri meydana getirerek rotalarından sapmalarına neden olabilir. Yine patlamalarda açığa çıkan olağandışı ışıklar da benzer şekillerde rota değişikliklerine neden olabilir. Bu değişiklikler, kışlama alanlarına ya da üreme alanlarına ulaşmalarını engelleyecektir. Ayrıca, stresli göç hareketi esnasında karşılaştıkları bu anormal olaylar hayvanlara aşırı stres yükleyecektir. Metabolik aktivitelerin çok yüksek olduğu göç hareketi esnasında karşılaştıkları bu anormal streslenme ani ölümlere neden olabilir. Diğer yandan patlamalarda açığa çıkan farklı ve şiddetli ışıklar geçici görme kaybına ya da ani yön değişikliklerine de neden olacaktır. Bundan dolayı da karşılarına çıkacak engelleri (yüksek binalar, elektrik direkleri vb. gibi) göremeyeceklerinden çarpmalara ve ölümlere neden olabilir. Bununla birlikte, üreyen türler de bu aktivitelerden benzer şekilde etkilenecektir. Üreme; eş seçimi, kur davranışları, yuva yapımı, yumurtlama, kuluçkaya yatma, yavru çıkışları, yavru beslenmesi, yavru uçuşları olayları dizinidir ve uzun bir süreçte gerçekleşmektedir. Her bir aşaması aşırı enerji gerektiren ve stres içerisinde gerçekleşen davranışlardır. Bu süreçte karşılaşacakları aşırı gürültülü patlamalar ve olağandışı ışıklar üreme başarısını düşürebilir. Üreme başarısının düşmesi, populasyonun azalmasına neden olabilir ve belirli süre sonra ise populasyonu tehdit altına sokabilir, hatta tamamen ortadan kaldırabilir. Diğer taraftan böcekler ile biyolojik mücadele ve tohumların yayılmasında önemli rolleri bulunan yarasaların (Familia: Vespertilionidae) yaşam tarzı da bu gürültülerden büyük oranda etkilenmektedir. Yarasalar bizlerden ve birçok memeliden daha hassas olan kulaklarıyla 10-250.000 hertz arasındaki sesleri çok rahat duyabilmektedirler (insan 20 ilâ 20.000 hertz arasındaki sesleri işitebilmektedir). Ancak bu durum onların yüksek dB’ deki gürültülere karşı daha hassas olmalarına neden olmaktadır. Onlar da diğer hassas türler gibi bu durumdan olumsuz etkilenmektedirler (Bornschein, 1961). Çoğunlukla yüksek gürültü seviyesi nedeniyle birkaç kez uzaklaştıkları ortama bir daha çok uzun süreler sonra döndükleri ya da hiç dönmedikleri saptanmıştır. Yine yüksek gürültülü ortamlarda yavru gelişimlerinin olumsuz etkilendiği bilinen bir gerçektir. Maalesef, yavru gelişimi olumsuz etkilenen populasyonların devamlılığı tehlikeye düşmektedir. Ayrıca ülkemizin güney sahilleri iki tür deniz kaplumbağası (Chelonia mydas ve Caretta caretta, Familya: Cheloniidae) tarafından üreme alanı olarak kullanılmaktadır (Kaska 1993, Öz ve Erdoğan 2001, Erdoğan vd. 2001, Öz vd. 2004). Sadece üremek amacıyla karaya çıkan bu canlılar için çevresel etkiler üreme başarısı açısından önemli bir faktör oluşturmaktadır. Yuva yapmak amacıyla kumsala çıkan ergin dişiler (yuvalama süreci mayıs – temmuz ayları arasındadır) ve yumurtadan çıkan yavrular (yavru çıkış süresi: temmuz – eylül ayları arasındadır) iyi korunan kumsallarda bile uzaktan gelen bir ışık faktöründen ve sesten etkilenmektedirler. Diğer faktörlerle birlikte (eğlence tesislerinin gürültü ve ışıkları, insanların kumsal yakınında meydana getirdiği gürültü ve ateş yakma gibi faaliyetleri) bu canlıların stres altına girmesine, erginlerin yuva yapmadan direk denize geri dönmesine veya yönlerini şaşırarak kumsalın dışına çıkmalarına, predatör hayvanlara karşı savunmasız bir durumda kalmalarına ve hatta ölmelerine neden olurken, yumurtadan çıkan yavruların yönlerini şaşırarak denize ulaşamadan ölmelerine neden olabilmektedir (Özkan Karaardıç, 2007). Havai fişeklerin etkisiyle meydana gelen gürültü ve ışıklar da bu iki tür üzerinde oluşan bu etkileri daha da arttırmaktadır. Biri nesli tehlike altında (Chelonia mydas) ve diğeri nesli tehdit altında (Caretta caretta) olan bu iki türün (IUCN 1988) ülkemiz sahillerinde güvenli bir şekilde üremelerini sağlamamız gerekmektedir. Bu doğrultuda sadece eğlence amaçlı gerçekleştirilen havai fişek gösterilerinin üreme sezonu süresince yasaklanması söz konusu iki türün üreme başarısını oldukça olumlu yönde etkileyecektir. Havai fişek patlamalarıyla ortaya çıkan gürültünün yanında, en önemli yan etkilerinden biri de gecenin anlamlı karanlığını aniden bozan yüksek ışık demetleridir. Canlılığın gelişimi süresince belirli bir periyotta ışıklı ve karanlık zamanlar birbirini izlemiş ve dolayısıyla yaşam buna adapte olmuştur. Bir çok tür yüksek ışık şiddetinden önemli oranda etkilenmektedir. Canlıların çoğunun beslenme, üreme ve yaşam döngüsü, kısaca hayatı, fotoperyota (ışık periyodu) bağlıdır ve bu durum dengesi değiştirilemeyecek kadar hassastır. Şöyle ki; Levrek (Perca sp.), Kefal (Mugil sp.) gibi balıkların larvaları ışık görmemeleri gereken dönemde yoğun ışığa maruz kalırlarsa strese girerler (Chech and Moyle, 1982). Yüksek ışık, balık yavrularında gelişim bozukluklarından ölümlere kadar varan bulguların en önemli nedenleri arasındadır (Nikolsky, 1963). Manavgat, göçmen kuşlar açısından önemli bir dinlenme ve beslenme alanıdır. Manavgat ırmağı, Titreyengöl ve farklı habitatların var oluşu, canlı çeşitliliğini Manavgat ve çevresinde arttırmaktadır. Manavgat/Titreyengöl Kuş Halkalama çalışması verilerine göre; 121 farklı kuş türü halkalanmış, gerek halkalama gerek yapılan gözlemlerle 197 kuş türü Manavgat ve çevresinde tespit edilmiştir (Erdoğan vd., 2007, Karaardıç vd., 2007). Göç sırasında, sonbahar göçünde Akdeniz öncesi ve ilkbahar göçünde Akdeniz sonrası önemli dinlenme ve beslenme alanı olması alanın önemini ortaya koymaktadır (Karaardıç vd., 2005, Karaardıç vd., 2007). Bu türlerin büyük çoğunluğu bölgede üremektedir. Bu farklı habitat zenginliği, kuşlarla beraber diğer canlı türlerin de zengin olmasını sağlar. Bölgede pek çok memeli, sürüngen, amfibi ve balık türlerinin varlığı tespit edilmiş, aynı zamanda pek çok omurgasız türünün de yaşadığı belirtilmiştir.
(Devamı) Her geçen gün festivallerde, kutlamalarda, düğünlerde vb. törenlerde artan havai fişek gösterileri hem insan ve hayvan sağlığını hem hayvan davranışlarını hem de hava kirliliğini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenlerle, havai fişek kutlamalarının yıl boyu ya da göç ve üreme dönemleri süresince (Şubat-Kasım) yasaklanması bu sorunları büyük oranda azaltacaktır. Kaldı ki “Gürültü yaparak ÇEVRENİN HUZUR VE SÜKUNUNU bozanlar konusunda 31 Mart 2005 tarih ve 25772 Mükerrer Resmi Gazetede yayınlanan 5326 No'lu Kabahatler Kanunu'nun 36. maddesinde belirtilmiş olup, kabahatin işlendiği yerin kolluk kuvveti (polis, jandarma) veya belediye zabıtasına bildirilmelidir” denilmektedir. Çevre sorunlarının arttığı, küresel iklim değişikliklerinin gözlendiği son yıllarda, havai fişek gibi günlük yaşamda kullanılması zorunlu olmayan sadece eğlence amacı içeren faaliyetlerin yasaklanması insan günlük aktivitelerini etkilemeyecektir. Bununla beraber, bu faaliyetlerin yapılmaması doğal dengenin bozulmaması için bir katkı olacaktır.
Havai fişeklerin faunayı bu deli etkileyeceği aklıma gelmezdi açıkçası. Ama bir şeyi merak ettim. Tatlısularda tamam da, denizlerde olanlar zaten kuvvetli ışık ve sese maruz kalmıyorlar mı?
Sevgili Sennur bu tip patlayıcıların özellikle deniz kenarı Marmaris vs gibi merekezlerde ki bar / otel / vs törenlerde yapıldıgında patlatılıyor. hemen deniz sıfır noktasından atılan ve havada patlıyan bu nesnelere birde thlike olmasın diye hafifce denize dogru bir egim veriliyor. bunları ben marmariste yaşadım.. düşün evin içinde o kadar hissedilen ses denizin üzerinde açık hava ortamında ki basıncını deniz suyu üzerinde yaptıgı titreşimler... aynı şey kırsalda da geçerli deniz kenarında patlama esnasında ne kadar yavru balık varsa deli gibi kaçışır ve nereye gittiklerini bilemezler.. daha bir sürü ters etkileri var. , ama ne yazıkki bizim toplum da parayı nerye harcayacagını hesap edemiyen insanlarda var
